Online-Bibliothek

Fußnoten

Anmerkungen des Verfassers

1 Quidam incredibilium relatu commendationem parant, et lectorem aliud acturum, si per quotidiana duceretur, miraculo excitant. Quidam creduli, quidam negligentes sunt, quibusdam mendacium obrepit, quibusdam placet. Illi non evitant, hi appetunt, et hoc in commune de tota natione, quae approbare opus suum et fieri populare non putat posse, nisi illud mendacio aspersit (Seneca, Natur. quaest., l. 7, c. 16).

2 Siehe Vossius, De Histor. latin., p. 98.

3 Le P. Le Moine, Discours de l'histoire, chap. 1.

4 Agathias, In princip. Histor.

5 Ammian. Marcell., Histor., l. 17.

6 Ammian. Marcell., Histor., l. 20.

7 Unusquisque mavult credere quam iudicare: nunquam de vita iudicatur, semper creditur versatque nos et praecipitat traditus per manus error alienisque peri mus exemplis. Sanabimur si modo separemur a coetu. Nunc vero stat contra rationem defensor mali sui populus (Seneca, De vita beata, c, 1).

8 Pensées de M. Pascal, chap. 5.

9 Et positas ut glaciet nives puro numine Iupiter (Horat., Od. 3, 10, 7 f.).

10 Bernier, Relat. du Mogol.

11 Siehe Petit, Dissertat. sur les Comètes, p. 95.

12 L. 2, c. 25.

13 Astraea Virgo, siderum magnum decus (Seneca in Octav.).

14 Haec serio quemquam dixisse, summa hominum contemptio est, et intoleranda mendaciorum impunitas (l. 37, c. 2).

15 Toties taurum non ferire, difficile est (Trebell. Poll. in vit. Gall.).

16 Venaturque aliturque avibus volucresque petendo, Debita Troianis exercet spicula fatis (Ovid., Metam., 13).

17 Morin. Siehe Bernier, Abrégé de Gassendi, t. 4, p. 489.

18 Jesaias, c. 44; 47.

19 Genus hominum potentibus infidum, sperantibus fallax, quod in civitate nostra et vetabitur semper et retinebitur (Tacit., Histor., l.1).

20 Patere Mathematicos aliquando verum dicere, qui illum postquam Princeps factus est, omnibus annis, omnibus mensibus, efferunt (De morte Claud. Caesar.),

21 Siehe das Journal du Maréchal de Bassompierre, p. m. 241.

22 Euseb., Praeparat. Evangel. (l. 5, c. 10).

23 Quam multa ego Pompeio, quam multa Crasso, quam multa huic ipsi Caesari a Chaldaeis dicta memini, neminem eorum, nisi senectute, nisi domi, nisi cum claritate esse moriturum: ut mihi permirum videatur, quemquam exstare qui etiam nunc credat iis quoruna praedicta quotidie videat re et eventis refelli (Cicero, De divinat., l. 2).

24 Part. I, l. 5, chap. 14.

25 Ibid., chap. 1.

26 Pietro della Valle, lettre 6.

27 Siehe L'Ambassad. de la compagn. holland., part, 2, chap. 2.

28 Iulius Schillerus Augustanus I. C. in Coelo stellato Christiano.

29 Etiamne urbis natalis dies ad vim stellarum et lunae pertinebat? Fac in puero referre, ex qua affectione coeli primum spiritum duxerit: num hoc in latere aut in caemento, ex quibus urbs effecta est, potuit valere? (Cicero, De divinat., l. 2).

30 Siehe Les nouvell, Relat. de Tavernier.

31 Cicero, De divinat., l. 2.

32 Bonfinius, Decad. 4, Rerum hungar., l. 8.

33 Cardan. in Ptol, de Astror, iud., l. 1, tex. 14.

34 Disquisit, Magic., part. 2, quaest. 4, sect, 6.

35 Siehe Thiers, Traité des superst., chap. 22.

36 De Republic., l. 4, c. 2.

37 Ammian Marcell., l. 26, c. 1.

38 Cornel. Nepos in eius vita.

39 Du Verdier, Hist. des Turcs.

40 Plutarch in eius vita.

41 Femmes galantes, t. 1.

42 Festus.

43 Cicero, De divinat., l. 1 – Plinius, l. 28, c. 2.

44 Posse dicitis ad res venereas sumpta de mari spuria et fascina propter nominum similitudinem, qui minus possit ex eodem litore calculus ad vesicam, testa ad testamentum, cancer ad ulcera? (Apulei., Apolog, 1.).

45 Quod eam putarent facile foetum alvo egerere.

46 Merc. François, tom. 4, ad annum 1616.

47 C. 38.

48 Sechster Tag.

49 Unter dem Wort: acariâtre.

50 L. J. D. ad S. C. Trebell.

51 Quod si nomina in foro venderentur, deberent parentes pulcherrima emere quae filiis imponerent (Ioh. Andr. in Cap. cum secundum, extra de praebend.).

52 Quarum quidem rerum eventa magis arbitror, quam causas quaeri oportere... observata sunt haec tempore immenso et significatione eventus animadversa et notata... hoc sum contentus, quod etiamsi quomodo quidque fiat ignorem, quid fiat intelligo (De divinat., l, 1).

53 In Capricor.

54 Lukas, c. 19, v. 29.

55 Antiochus Magnus ille rex Asiae, cum posteaquam a Scipione devictus, Tauro tenus regnare iussus esset; omnemque hanc Asiam, quae est nunc nostra Provincia, amisisset, dicere est solitus: benigne sibi a populo Romano esse factum, quod nimis magna procuratione liberatus, modicis regni terminis uteretur (Cicero, Orat. pro Deiot.).

56 Siehe Poésies latines de Balsac, p. 43,

57 Vol. 1, p, 17.

58

Casus multis hic cognitus, ac iam

Tritus et e medio fortunae ductus acervo

(Juvenal, Satir. 13).

59 Am 5. Mai 1646.

60 Am 26. Juli 1648.

61 Am 9. Februar 1649.

62 Am 13. September 1651.

63 Maius erat imperium Romanum, quam ut illis externis viribus extingui posset etc. (Florus, l. 4, c. 2).

64 Siehe Histoire des Cosaques, par le Sr. Chevalier.

65 Im Jahr 1648.

66 Siehe L'Etat de l'Empire Ottoman., par le Sr. Ricaut.

67 Am 17. August 1648.

68 Vol. 1, p. 116.

69 In libello de comet.

70 Origines, Contra Celsum, l, 1.

71 Canones.

72 Non est veritas in eo, cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia mendax est et pater eius (Evangel. sec. Joh., c. 8, v. 44).

73 Defendo unum hoc: nunquam illud Oraculum Delphis tam celebre et tam clarum fuisset; neque tantis donis refertum omnium populorum atque regum, nisi omnis aetas oraculorum illorum veritatem esset experta (Cicero, De divinat., l. 1).

74 Rohault, Phys., 2^epart., chap. 27. – L'Art de penser, chap. 18, part. 3.

75 Pluris est oculatus testis unus, quam auriti decem (Plaut.).

76 Ut enim rationem Plato nullam afferret, vide quid homini tribuam, ipsa autoritate me frangeret (Tusculan., 1).

77 Sed hoc pluribus visum est, numerantur enim sententiae non ponderantur, nec aliud in publico consilio potest fieri, in quo nihil est tam inaequale, quam aequalitas ipsa, nam cum sit impar prudentia, par omnium ius est (Plinius, Epist. 12, l. 2).

78 An quicquam stultius quam quos singulos, sicut operatios barbarosque contemnas, eos aliquid putare esse universos? (Tusculan. Quaest. 5).

79 Siehe Essais de Montaigne, l. 2, chap. 12, wo es dem Demokrit ein wenig anders zugeschrieben wird.

80 Part. 3, chap. 18.

81 Natural. quaest., l. 4, c, 7.

82 Quanto expeditius erat dicere, mendacium et fabula est.

83 In L'Art de penser, 3^epatt., chap. 19.

84 Essais, l. 3, chap. 11.

85 Pôrountai men gar ô beltistoi, kai hymeis houtôs este lêrôdeis, hôste tôn ouk ontôn legein aitiaz(Galen. Method. therap, 1.6).

86 Plutarch in eius vita.

87 Justin., Hist., l. 22.

88 Dissertat. sur les comètes, p. 113.

89 In vita Periclis.

90 Sextus ab Heminga.

91 Siehe den Traité von Comiers, De la nouvelle science des comètes.

92 Multos Cometas non videmus, quod obscurantur radiis solis, quo deficiente, quemdam Cometen apparuisse quem sol vicinus obtexerat, Possidonius tradit (Seneca, Natural. quaest., l. 7, c. 20).

93 Apostelgesch., c. 14, v. 15.

94 Cicero, De divinat., l. 1.

95 L. 1.

96 Siehe Peucer, De divination. generibus, p. 15.

97 Im Jahr der Stadt Rom 461, Livius, l. 10.

98 Im Jahr der Stadt Rom 548, Livius, l. 9, dec. 3.

99 Vidimus flavum Tiberim retortis, etc. (Horat., Od. l, 2, 13).

100

Proluit insano contorquens vortice silvas,

Fluviorum rex Eridanus, etc.

(Virgil., Georgic., l.1).

101 In vita Othonis.

102 Annal., l.1.

103 L. 5; 7; 30.

104 Cicero, De divinat., l. 1.

105 In vita Coriolani.

106 Idem Plutarch in vita Marceli.

107 In caerimoniis vestris rebusque divinis postulationibus locus est, et piaculi dicitur contracta esse commissio, si per imprudentiae lapsum, aut in verbo quispiam, aut simpuvio deerrarit, aut si cursu in solemnibus ludis, curriculisque divinis: commissum omnes statim in religiones clamatis sacras, si ludius constitit, aut Tibicen repente conticuit, aut si patrimus ille qui vocatur puer omisit per ignorantiam lorum, aut terram tenere non potuit (Arnob., Advers. Gentes, l. 4).

108 Concurrite omnes Augures, Aruspices. Portentum inusitatum conflatum est recens. Nam mulos qui fricabat, Consul factus est.

109 Mirari se aiebat quod non rideret aruspex, aruspicem cum vidisset (Cicero, De divinat., l. 2),

110 Applicando activa passivis.

111 Romae autem et circa urbem multa ea hieme prodigia facta, aut, quod evenire solet, motis semel in religionem animis, multa nunciata et temere credita sunt... Prodigia eo anno multa nunciata sunt, quae quo magis credebant simplices ac religiosi homines, eo etiam plura nunciabantur (Tit. Liv., l. 1, dec. 3).

112 Utque semel patuit monstris iter, omnia tempus nacta suum properant nasci (Claud., In Eutrop., l. 2).

113 Denys d'Halicarnass., l. l.

114 Lactant., De falsa relig., l. 1, c. 21.

115 Apologet., c. 9.

116 Silius Italicus, l. 4.

117 Hist. Eccles., l. 9, c. 7.

118 Apud Eusebium de Praepar. Evangel.

119 Sigebert. Gemblac. in Coron. ad ann. 407.

120 Epist. 54, l. 10.

121 Histor. tripart., l. 9, c. 42.

122 Apostelgesch., c. 7, v. 41.

123 Siehe Vigenere, annotat, sur César, p. 317; Essais de Montaigne, l.1, chap. 29.

124 Siehe Relat. du Japon par la Compagn. hollandaise.

125 Cum feriant unum, non unum fulmina terrent (Ovid., Epist. de Pont. eleg., 2).

126 Statuerunt ita maiores nostri, ut si a multis esset flagitium rei militaris admissum, sortitione in quosdam animadverteretur, ut metus videlicet ad omnes, poena ad paucos perveniret (Cicero, Pro Cluent,).

127 De civitate Dei.

128 C. 27, v. 5 ff.

129 Lukas, c. 13.

130 Peucer, De praec. divinat. generibus, p. 30.

131 Exod., c. 47.

132 Epist. 54, l. 10.

133 Quid iuvat saluti publicae castum corpus dicare, et imperii aeternitatem coelestibus fulcire praesidiis, armis vestris, aquilis vestris amicas applicare virtutes, pro omnibus efficacia vota suscipere, et ius cum omnibus non habere? (Symmach., ebenda.)

134 Siehe Euseb., Praepar, evangel., l. 6, c. 9.

135 Legi in tabulis coeli, quaecunque contingent vobis et filiis vestris.

136 Nec corpora modo affecta tabo, sed animos quoque multiplex religio, et pleraque externa invasit, novos ritus sacrificando, vaticinandoque, inferentibus in domos, quibus quaestui sunt capti superstitione animi (Livius, l. 4, dec. 1).

137 Tacit., Annal., l. 1.

138 L. 4, c. 10.

139 Plutarch in eius vita.

140 Xiphilin. Aur. Victor in epit.

141 Georg., l.1.

142 Sueton. in Caes., c. 88.

143 Cui male si palpere, recalcitrat undique tutus (Horat: Satir. 2, 1, 20).

144 Plinius, l. 2, c. 25.

145 De 4. consul. Honor.

146 Justin., Histor., l. 37.

147 Dion Cassius, l. 53.

148 Adeo vel summis in malis fastum et pompam amamus, quasi mortales mori non possint, nisi retum natura perturbetur, ac coelum ipsum luctuosam funeri facem accendat (Guinisius).

149 Quamquam maius illis propositum sit maiorque actus sui fructus, quam servare mortalia; tamen in nostras quoque utilitates, a principio rerum praemissa mens est et is ordo mundo datus, ut appareat curam nostri non inter ultima habitam (Seneca, De benef., l. 6, c. 23).

150 Non enim nos causa mundo sumus: nimis nos suspicimus, si digni nobis videmur, propter quos tanta moveantur (Id., De ira, l. 2, c. 27).

151 Vol. l, traité 4, 1^èrepartie, n^o42.

152 Fieri malunt alieni erroris accessio, quam sibi credere (Minucius Felix).

153 Mémoires de M. de Marolles, part. 2, p. 209; Du Boulay, Théatre des antiqu. rom., p. 581, 587, etc.

154 2. Buch der Kön., Kap. 12.

155 Deut. 21, v. 12.

156 Itidem in multis aliis Gentilium institutis contigit ut superstitionis eorum usus sacris ritibus expiatus, ac sacrosanctus redditus, in Dei Ecclesiam laudabiliter introductus sit (Not. in Maryrol., Rom, 2. Februar).

157 Abrégé chronol. Anno 1562.

158 Ou mantê tou diôkein apekeito diôgmon de legô to hopôsoun tarattein tous hêsychazontas(Hist. eccles., l. 3, c. 12, 13).

159 Siehe Iac. Windet de vita functorum statu, p. 256.

160 Ricaut, Etat de l'Empir. ottom., l. 2, chap. 12.

161 2. Buch Mosis, Kap. 12, v. 38; Nomb., chap. 11, v. 4.

162 Siehe Thiers, Traité des superstitions, chap. 23.

163

Et patitur cantu tantos depressa labores,

Donec suppositas propior despumet in herbas

(Lucan., l. 6).

164 Siehe Les nouv. relat. de M. Tavernier,

165 Ovidius, Fast. 5.

166 Apollonius, l. 2; Valerius Flaccus, l. 1.

167 Non sit nobis religio in phantasmatibus nostris, melius est enim qualecunque verum; quam quicquid pro arbitrio fingi potest (De ver. relig., c. 55).

168 Ier. X. 2.

169 In vita Periclis.

170 Cum in omnibus rebus temeritas in assentiendo, errorque turpis est, tum in eo loco maxime, in quo iudicandum est, quantum auspiciis rebusque divinis, religionique tribuamus. Est enim periculum, ne aut neglectis iis impia fraude, aut susceptis, anili superstitione obligemur (Cicero, De divinat., l. 1).

171 Dicit de religionibus loquens, multa esse vera, quae non modo vulgo scite non sit utile, sed etiam, tametsi falsa sint, aliter exestimare populum expediat (Varro apud D. August, de civit. Dei, l. 4, c. 31).

172 Subiit cupido Principem percurrere Martium Campum, et sanguine Condeano tinctam planitiem, quam inequitanti ensis balteo elapsus excidit, omine non fausto, apud vana mirantes.

173 Siehe seine Schrift De praecip. divinat. generibus; und insbesondere: De teratoscopia.

174

Si libet ulcisci deletae funera gentis,

Hunc, Cimbri, servate senem. Non ille favore

Numinis, ingenti Superum protectus ab ira

(De bell. civil., l. 2).

175 Siehe das Journal du régne de Henri III ad ann. 1577.

176 Despréaux, Satire 8,

177 De Caillère, Fortune des Gens de Qualité, 2^epart., chap. 10.

178 Histoire du Luthéranisme.

179 Histoire du Luthér., l. 4.

180 Siehe den Thresor chronol. de Pierre de St-Romuald ad ann. 508.

181 Racine und Boileau.

182 Pelisson.

183 La politique du Clergé de France.

184 Mézeray, Abrégé chronol. ad ann. 1610.

185 Tanta iam stultitia oppressit miserum mundum, ut nunc sic absurde res credantur a Christianis, quales nunquam antea ad credendum poterat quisquam suadere Paganis.

186 Pitseus in Galfredo Monimetensi.

187 Hoc erat antiquorum plurium vitium, vel potius quaedam sine iudicio simplicitas, ut in clarorum virorum gestis scribendis, se minus existimarent elegantes, nisi ad ornatum, ut putabant, sermonis poëticas fictiones, vel aliquid eorum simile admiscerent, et consequenter vera falsis committerent.

188 Hist. des Croisades, l. 5.

189 Rhetori concessum est sententiis uti falsis, audacibus, subdolis, captiosis, si modo verisimiles sunt et possunt ad movendos hominum animos qualicunque astu irrepere (A. Gellius, Noct. Attic., l. 1, c. 6).

190 Omnia in rebus humanis dubia, incerta, suspensa: magisque omnia verisimilia, quam veras quo magis mirum est, nonnullos taedio investigandae penitus veritatis cuilibet opinioni temere potius succumbere, quam in explorando pertinaci diligentia perseverare (einige Exemplare haben: Quo minus mirum).

191 Part. 3, chap. 19., n^o6.

192 Jes. 41.

193

Somnia quae mentes ludunt volitantibus umbris,

Non delubra Deum, nec ab aethere numina mittunt,

Sed sibi quisque facit.

194 Siehe Abbé Lancelot de Perouse in seinem Hoggidi disinganno, 49, 50. Part. 1.

195 Deinôs tina polypragmona hêgê ton Theon kai periergon, kai euêthê, kai mêden tôn en tois kyklois ageirontôn, diapheronta hoi dyoin oboloin tô prostychonti apothesôtzousi

(Max. Tyrius, Orat, 3, p. m.29).

196

– – – Cur hanc tibi, rector Olympi,

Sollicitis visum mortalibus addere curam,

Noscant venturas ut dira per omina clades?

– – – – – – – – Sit caeca futuri

Mens hominum fati: liceat sperare timenti

(Phars., l. 2).

197 Od. 1, 34.

198 indirecte.

199

Roma triumphantis quoties ducis inclita currum

Plausibus excepit, toties altaria Divum

Addidit et spoliis sibimet nova numina fecit

(Prudence).

200

– – – – – – – – – – Nec turba Deorum

Talis, ut est hodie, contentaque Sidera paucis

Numinibus miserum urgebant Atlanta minori

Pondere

(Satir.; 13).

201 Vossius, De Idololatr., l. 3, c. 20.

202 Brissonius, De Princip. Persarum, l. 1.

203 Sueton., In Iul. Caesar, c. 76.

204 Apud Quintil., l. 6, c. 4.

205 Eutropius, 1.10.

206 Cicero, De divinat., l. 1.

207 Ne ars tanta propter tenuitatem hominum a Religionis auctoritate abduceretur ad quaestum (ibid.).

208 In vita Nicaei.

209

Multa duces errore serunt... penitus latet exitus ingens.

Monstratumque nefas, Uni remeabile bellum, etc.

(Theb., l. 6, sub fin.).

210 Rex Anius, Rex indem hominum, Phoebique Sacerdos.

211 Dion Cassius, l. 2, c. 75.

212 Plutarch in vita Numae.

213 Im Jahr der Stadt Rom 531.

214 Im Jahr der Stadt Rom 536.

215 Im Jahr der Stadt Rom 537.

216 Valer. Maxim, l. 1, c. 1.

217 I. ad Corinth., c. 10, vers. 20. – Deuteron, c. 32, vers. 17. – Tertullian., De Idolol., c. 15.

218 De la vérité de la Rel. Chrét.

219 Deus si non unus est, non est, quia dignius credimus non esse quodcunque non ita fuerit, ut esse debebit (Tertull. contra Marc., l. 1, c. 3).

220 Principale crimen generis humani, summus saeculi reatus (Tertull., De Idolol., c. 1).

221 Summum delictum (Cyprian., Epist. 10).

222 Gregor. Nazianz., Orat. 38.

223 In peccatis quae contra Deum committuntur, quae tamen sunt maxima, gravissimum esse videtur, quod aliquis divinum honorem creaturae impendat, quia quantum est in se facit alium Deum in mundo, minuens principatum divinum (Secund. 2, quaest. 94, art. 3).

224 Epicurum verbo Deos possuisse, revera sustulisse (Cicero, De nat. deor. 3).

225 Epist. ad Roman., c. 1.

226 Epist. ad Ephes., c, 2.

227 Cum parentem omnium, et omnium dominum non minoris sceleris sit ignorare, quam laedere.

228 Dion Cassius, l. 58; Seneca, de ira, l. 1, c. 21.

229 Bonum ex integra causa, malum ex quolibet defectu.

230 Foi des derniers siècles, p. 141.

231 Tullius Hostilius. »Ipse quoque longinquo morbo est implicitus, Tunc adeo fracti, simul cum corpore, sunt spiritus illi feroces, ut qui nihil ante ratus esset minus regium, quam sacris dedere animum, repente omnibus magnis parvisque superstitionibus obnoxius degeret, religionibusque etiam populum impleret.« Siehe Plutarch., In N. Pompon.

232 Iulianus superstitiosus magis, quam sacrorum legitimus observator, innumeras sine parsimonia pecudes mactans, ut aestimaretur si revertisset de Parthis, boves iam defuturos; Marci illius similis Caesaris, in quem id accepimus, hoi leukoi boes Markô tô kaisari; an sy nikêsês, hêmeis apôlometha (Ammian. Marcellin., l. 25).

233 Sed iam pudet me ista refellere, cum eos non puduerit ista sentire. Cum vero ausi sint etiam defendere, non iam eorum, sed ipsius generis humani me pudet, cuius aures haec ferre potuerunt (D. August., Epist. 56).

234 Prudent., Praef. contra Symm., l. 2.

235 Nullam unquam rem defendisse, quam non pro barit; nullam oppugnasse quam non everterit (Cicero, De orat., l. 2).

236 Aelian., Variar. histor., l. 3, c. 17.

237 Quod Carneade argumentante, quid veri esset haud facile discerni posset (Plinius, l. 7, c. 30).

238 Nec inter postrema corrupti saeculi testimonia recensebantur Poetae Galli, quorum proventu regnum Henrici abundavit, qui ingenio suo abusi, per foedas adulationes ambitiosae foeminae blandiebantur iuventute interim corrupta, puerisque a veris studiis ita abductis, ac postremo ex Virginum animis pudore et verecundia per lascivarum cantionum illecebras eliminata (Thuan., Hist., l. 22, ad. ann. 1559).

239 Abrégé chronol. ad ann. 1559.

240

Vos magis Historicis, Lectores, credite de me,

Quam qui furta Deum concubitusque canunt,

Falsidici vates, temerant qui carmine verum,

Humanisque Deos assimilant vitiis

(Dido apud Ausonium).

241 Cum de religione agitur, T. Coruncanum, P. Scipionem, P. Scaevolam, Pontifices maximos, non Zenonem, aut Cleanthem aut Chrysippum sequor; habeoque C. Laelium augurem, eundemque sapientem, quem potius audiam de religione dicentem in illa oratione nobili, quam quemquam principem Stoicorum... A te Philosopho rationem accipere debeo religionis; maioribus autem nostris, etiam nulla ratione reddita, credere (Cicero, De nat. deorum, l. 3).

242 Divinar. Institut., l. 2, c. 6.

243 Balzac, Entret. 37; Ménage, Observat. sur Malherbe, p. 556.

244 Cum igitur aut fortuna certa, aut incerta natura fit, quanto venerabilius ac melius antistitem veritatis maiorum excipere disciplinam, religiones traditas colere, Deos, quos a parentibus ante imbutus es timere quam nosse familiarius, adorare, nec de numinibus ferre sententiam, sed prioribus credere, qui adhuc rudi saeculo in ipsis mundi natalibus, meruerunt Deos vel faciles habere, vel Reges.

245 Disc. sur l'Hist. univers., 2^epart., chap. 5.

246 Peregrinatione quidem Graecii Eleusiniis sacris, quorum initiatione impii et scelerati voce praeconis submoventur, interesse non ausus est (In Ner., c. 34).

247 C.46.

248 C.56.

249 Quam venerari ad caedem proficiscens solebas, a cuius altaribus saepe istam dextram impiam ad necem civium transtulisti (Cicer., Orat. 1 in Catil.).

250 Lampridius in eius vita.

251 Siehe Coëffeteau, Hist. rom., 14.

252 Omne denique Magorum genus aderat illi, operabaturque quotidie, hortante illo et gratias agente, quod amicos eorum invenisset, cum inspiceret extra puerilia, et excutetet hostias ad ritum genrilem suum (Lampridius Heliogab.).

253 Lib. de immortalitate animae,

254 Summus utrinque Inde furor vulgo, quod numina vicinorum, Odit uterque locus, etc. (Iuvenal, Satir. 15).

255 Siehe Muret., Orat. 4, l. 2.

256 Arrian., l. 7, c. 3.

257 Ambassade de la Compagnie des Indes des Provinces Unies.

258 Maffei, Hist. Indicar., l. 6.

259 In Caesaribus.

260 Plutarch., in Demetr. Clemens Alex, in protrept, ad Oentes.

261 Turpius eiicitur, quam non admittitur hospes.

262

Si genus humanum et mortalia temnitis arma,

At sperate Deos memores fandi atque nefandi

(Virgil., Aen. I).

263 Siehe Balzac, Entret. 34, chap. 3.

264 Nam et vera esse et apte ad repraesentandam iram Deum ficta, possunt (Dec. 1, l. 8).

265 Gellius, Noct. Attic., l. 47, c. 18.

266 Cicero, De arusp, respons.

267 Apud Euseb. praepar. Evang., l. 6, c. 8.

268

Duas tantum res anxius optat,

Panem et Circenses

(Iuvenal, Satir. 10).

269 Mémoir. de Brantôme, patt. 4.

270 Part. III, artide des Courtis.

271 Ibid., article des mariag. des Nobles.

272 Mobilis et varia est ferme natura malorum, etc. (Iuvenal, Satir. 13).

273 Filesac.

274 Ex Graecorum intemperantia.

275 Relation de Venise ubi supra.

276 Méthode pour servir la S. Vierge, Privilége 3.

277 Ibid., Privil. 5.

278 Essais, l. 1, chap. 56.

279 De Sanctorum, et praecipue Beat. Virg. cultu, Tract. 3, art. 5, 40.

280 Ibid., Tract. 3, art. 62.

281 La Foi des dern. siècles, p. 102 et suiv.

282 Matthieu, Hist. de Louis XI, l. II, chap. 2.

283 Du Haillon, Traité des affaires de France.

284 Chronique scandaleuse.

285 Brantôme, Vie de Charles VIII.

286 Matthieu, Hist. de Louis XI, l. 10.

287 Claude de Seyssel, Hist. de Louis XI.

288 Sallust., De bello Catilin.

289 Lentulum autem sibi confirmasse ex fatis Sibyllinis, Haruspicumque responsis, se esse tertium illum Cornelium, ad quem regnum huius urbis atque Imperium pervenire esset necesse (Cicero, In Catilin. orat. 3).

290 Qui post Darium victum ariolos et vates consulere desierat, rursus ad superstitionem humanarum gentium ludibria revolutus, Aristandrum, cui crudelitatem suam addierat, explorare eventum rerum sacreficiis iubet (Quint. Curtius, l. 7, c. 7).

291 Das geschah 1472. Matthieu, Hist. de Louis XI, l. II, chap. 2.

292 Mézeray, Abrég. chronolog. sur la fin de la vie de Charles IX.

293 Brantôme, Mémoir., t. 3.

294 Abreg. chronol. ad ann. 1605.

295 Part. 3, chap. 16,

296 P. 80.

297 P. 85.

298 P. Rapin, Foi des derniers siècles, p. 106, 151.

299 In Psal. 52.

300 1. Könige, XIX, 18.

301

Esto, aegram nulli quondam flexere mariti,

Non Libyae, non ante Tyro despectus Iarbas

– – – – – – placitone etiam pugnabis amori?

(Virgil., Aen. 4).

302 Etat de l'Empire ottom., l. 2., chap. 21.

303 Athen. anc. et nouvelle, p. 47.

304 Camerarius, Meditat. Histor., vol. 3, l. 3, c. 19.

305

– – – – – – – – – – – Mirum

Ut neque calce lupus quemquam, neque dente petit bos

(Horat., Satir. 2, l, 55).

306 Alieni appetens, sui profusus

(Sallust., De Catilina).

307

Populus me sibilat: at mihi plaudo

Ipse domi, simul ac nummos contemplor in arca

(Horat., Satir. 1, l. 1).

308 Er starb an einer Wunde, die er bei der Belagerung von Dünkirchen im Jahre 1658 empfangen hatte.

309 In protreptico.

310 Cicero, De natura deorum, l. 1.

311 In vita Aristippi.

312 De nat. deor., l. 1.

313 De placit. Philosoph.

314 De falso relig., l. 1, c. 5.

315 Variar. lect., l. 10, c. 17.

316 sôphronôs bebiôkotas, qui modenter et continenter vixerunt (Clem. Alexandr. in Protrept.).

317 Siehe Plinii iun., Epist. 5, l. 3.

318 Non ab Epicuro impulsi luxuriantur, sed vitiis dediti luxuriam suam in Philosophiae sinu abscondunt, et eo concurrunt, ubi audiunt laudari voluptatem. Nec aestimatur voluptas illa Epicuri: ita enim mehercules sentio, cum sobria et sicca sit; sed ad nomen ipsum advolant quaerentes libidinibus suis patrocinium aliquod ac velamentum (De vit, beat., c. 12).

319 L. 2, contr, Iovinian., c. 8.

320 Siehe P. Garasse, Doctr. curieuse, l. 2, sect. 6.

321 Etat prés. de l'Empire Ottoman, l. 2, chap. 12.

322 Homo quidem doctus, sed nullius Religionis, aut ut vere dicam, atheos (Commentar. rerum Gallic., l. 28, n. 57).

323 Duos solos e notioribus venia donatos constat, qui se quo facilius expertes culpae ostenderent, impudicos probaverant (Sueton. in Domit., c. 10). Cesoninus vitiis protectus est, tanquam in illo foedissimo coetu passus muliebria (Tacit., Annal., l. II). Vid. Sueton., In Nerone, c. 29.

324 Plut., In Iul. Caes.

325 Despréaux, Epîtr. à Mr. de Guill,

326 Sueton., In Iul. Caes., c. 53.

327 Plutarch., In Iul. Caes.

328 De finibus, l. 2.

329 Nec ignoro plerosque conscientia meritorum, nihil se esse post mortem magis optare quam credere (Minuc. Felix).

330 L'Evêque de Tournay, Mémoir. touchant la Religion, p. 12.

331 Satis enim nobis (si modo in Philosophia aliquid profecimus) persuasum esse debet, si omnes Deos, hominesque celare possemus nihil tamen avare, nihil iniuste, nihil libidinose, nihil incontinenter esse faciendum. Hinc ille Gyges, etc. (Cicero, De offic., l. 3) Siehe Horat., Epist. 1, 17.

332 Cicero, De nat. Deor., l. 1.

333 Habet venerationem iutam quicquid excellit (Cicero, De natur. Deor., l.1).

334 His terroribus ab Epicuro soluti et in libertatem vindicati, nec metuimus eos quos intelligimus, nec sibi fingere ullam molestiam, nec alteri quaerere et pie sancteque colimus naturam excellentem atque praestantem (Cicero, ibid.).

335 Cur colis? Propter Maiestatem, inquis, eius eximiam, singularemque naturam. Ut concedam tibi, nempe hoc facis nulla spe, nullo pretio inductus. Est aliquid per se expetendum, cuius te ipsa dignitas ducit. Id est honestum (De benef., l. 4, c. 18).

336

Quippe ubi se multi per somnia saepe loquentes,

Aut morbo delirantes protraxe ferantur,

Et celata diu in medium peccata dedisse.

337 De immortal. animae, c. 33.

338 Appius Claudius Decemvir, im Jahre der Stadt Rom 304.

339 Appius amore ardens, pretio ac spe pellicere adortus, postquam omnia pudore septa animadverterat, ad crudelem superbamque vim animum convertit (Livius, l. 3, dec. 1).

340 Chap. 11, p. 238.

341 Chap. 12.

342 Er starb im Haag am 21. Januar 1677.

343 Etat de l'Empire Ottom., l. 2, chap. 12.

344 Siehe La Motte, La vie de Tertull. et d'Origène, p. 543

345 Montaigne, Ess., l. 2, chap. 12.

346 Rapin, Foi des derniers siècles, p. 115.

347 In I. ad Corinth., c. 3.

348 To apistein tais entolais ek tou pros tên ekplêrôsin eklelysthai tôn entolôn gignetai. Idem ad Demetrium.

349 Disc. sur l'hist. univers., 2^epart., chap. 12.

350 Ibid.

351 Ioseph., Antiqu. Iud., l. 17, c. 8 et l. 18, c. 4 et 11.

352 De Condom, Disc. sur l'Hist. ex Iosepho, l. 18, chap. 7.

353 Lib. de Idol., c. 7, sect. 16.

354 Me vero delectat, idque primum ita esse, deinde etiamsi non sit, mihi tamen persuaderi velim (Tuscul., I).

355 Iuvabat de aeternitate animarurn quaerere, imo me Hercule credere. Credebam enim facile opinionibus magnorum virorum rem gratissimam promittentium magis quam probandum. Dabam me spei tantae (Epist. 102).

356

Relligio peperit scelerosa atque impia facta,

Aulide quo pacto, etc.

Tantuim relligio potuit suadere malorum

(Lucret., l.1).

357 Traité de la superstition, übersetzt von Le Fèvre.

358 Vereor ne forte rearis impiae rationis inire elementa, viamque indugredi sceleris. etc.

359 Nec totam servitutem pati possunt, nec totam libertatem (Tacit., Hist., l.1).

360 Solon apud Plutarch. in parall. Solon. et Public.

361 Haec natura multitudinis est, aut servit humiliter, aut superbe dominatur. Libertatem quae media est, nec spernere modice, nec habere sciunt (Tit. Livius, l. 1, dec. 3).

362 Siehe Possevini iudicium de 4 Scriptor. Observat. de Richeome sur les Plaidoy. de Servin, etc.

363 Amiot, im Sommaire du Traité de la Superstition.

364 Iam dudum me fateor reputantem mecum in animo rerum huiuscemodi monstra, solitum esse mirari, audere vos dicere quemquam ex his Atheum, irreligiosum, sacrilegum, qui Deos esse omnino aut negent, aut dubitent, aut qui eos homines fuisse contendant, et potestatis alicuius, et meriti causa Deorum in numerum relatos, cum si rerum fiat atque habeatur examen, nullos quam vos magis eiusmodi par sit appellationibus nuncupari, qui sub specie cultionis plus in eos ingeratis maledictionem et criminum quam si aperte hoc facere confessis maledictionibus combibissetis. Deos esse qui dubitat, aut esse omnino qui negat, quamvis sequi sententias immanes opinionum videatur audacia, sine ullius tamen insectatione personae, fidem rebus non accomodat involutis... Vos vero, etc. (L. 5, advers. Gentes.).

365 Immortali aevo summa cum pace potiti.

366 L. 2, chap. 5.

367 Ne longius discederet a cibo (Cicero, De nat. Deor., l. 3). Ut omnis latitudo, qua sol. cum quinque Vagis et luna ultro citroque discurrunt, habeat subiech humoris alimoniam (Macrob., In somn. Scip.).

368

Mos fuit in populis quos condidit advena Dido

Poscere caede Deos veniam, ac flagrantibus aris

Infandum dictu! parvos imponere natos

(Silius Italic., l. 4).

369

Heu primae scelerum causae mortalibus aegris

Naturam nescire Deum!

(Id., ibid.).

370 Das Dekret wurde am 2. März 1679 herausgegeben.

371 In hac urbe meretrices incedunt ut matronae per urbem, seu mula vehuntur, quas assectantur de media die nobiles, familiares Cardinalium, Clericique... habitant etiam insignes aedes: corrigendus etiam hic turpis abusus.

372 Fra-Paolo, Hist. du Conc. de Trente, l. 1, ad ann. 1537.

373 Siehe den Dialogue de Socrate et de la Courtisane Callisto, in: Elien, l. 13, chap. 32.

374 Gregor, de Valent., in I, disput. 4, quaest. 2. – Vasquès, disput. 78.

375 Malebranche.

376 Causae occasionales.

377 Petit, Intendant des Fortif.

378 Cassini.

379 Biblioth. Univers., l. 1, 2, 15.

380 Senec. Natur. quaest., l. 6, c. 3.

381 L. 2, c. 86, 87.

382 Natur, quaest., l. 2, c. 26.

383 Apud Ovidium, Metam. 15.

384 Apud Herodotum, l. 1, c. 32.

385 2. Buch der Könige, 24. Kap.

386 Optimum quidem fuerat eam patribus nostris mentem datam ab Diis esse, ut et vos Italiae, et nos Africae imperio contenti essemus. Neque enim ne vobis quidem Sicilia atque Sardinia satis digna pretia sunt pro tot classibus, tot exercitibus, tot tamque egregiis amissis Ducibus (Livius, l, 10, dec. 3).

387 Herodot., l. 4. Diog. Laërt., In Anachar,

388 Clem. Alex., In protrept. ad Graec.

389 Quoties hoc patrum avorumque aetate negotium est magistratibus datum, ut sacra externa fieri vetarent? Sacrificulos vatesque foro, circo, urbe prohiberent? Vaticinos libros conquirerent, comburerentque? Omnem disciplinam sacrificandi, praeterquam more Romano abolerent? Iudicabant enim prudentissimi viri omnis divini humanique iuris, nihil aeque dis-solvendae religionis esse, quam ubi non patrio, sed externo ritu sacrificaretur.

390 Siehe Fra-Paolo, Hist. du Conc. de Trente, l. 1, ad ann. 1537.

391 Directe.

392 Siehe Balzac, Aristippe.

393 Mémoir., t. I, disc. de l'Amiral de Bonnivet.

394 Siehe Braunium de Vestib. Sacerdotum.

395 D. Iacob., Epist. (c. 1, v. 14).

396 Praeclara igitur conscientia sustentor, cum cogito me de Republica aut meruisse optime, cum potuerim; aut certe nunquam, nisi divine cogitasse; eaque ipsa tempestate eversam esse Rempublicam, quam ego 14 annis ante prospexeram (Ad Attic., l. X, Epist. 4).

397 Observat. sur la lang. franç., 2^epart., p. 110.

398 Facili existimari possit, prudentiam quodam modo esse divinationem; non enim Cicero ea solum quae vivo se acciderunt futura praedixit, sed etiam, quae nunc usu veniunt, cecinit, ut vates (Cornel. Nepos, In vita Attici).

399 Ne nos quidem nostra divinatio fallet, quam turn sapientissimorum virorum monumentis atque praeceptis, plurimoque, ut scis, doctrinae studio, tum magno etiam usu tractandae reipublicae, magnaque nostrorum temporum varietate consecuti sumus, cui quidem divinationi hoc plus confidimus, quod ea nos nihil in his tam obscuris rebus tanquam perturbatis unquam omnino fefellit, etc. (Cicero, Epist. famil., l. 6, epist. 6).

400 Cethegus semper quaerebatur de ignovia sociorum: illos dubitando et dies prolatando magnas opportunitates corrumpere (Sallust., De bell. Catilin.).

401 In Tract. de Principe, c. 25.

402 Natura ferox, vehemens, manu promptus erat, maxumum bonum in celeritate putabat (Sallust., ubi supr.).

403 Ricaut, Etat de l'Empir. ottoman, l. 2, chap. 2.

404 Siehe Hotting., Hist. Orient., l. 2, c, 2.

405 Ricaut, l. c.

406 Aeneid., l. VI.

407 Abrégé chronol. ad ann. 1605.

408 Pacem illi prius petendam a Pop. Rom. esse, quam ut Rex, sociusque et amicus appelletur: nominis eius honorem pro magnis erga se regum meritis dare Populum Romanum consuesse (Livius, l. 1, dec. 4).

409 A dominare non bisogna altrimente tanto ingegno, perché il mondo si governa in certa maniera da se stesso (La M. le Vayer, lettre 140).

410

Scilicet est aliquid quod nos cogatque regatque

Maius et in proprias ducat mortalia leges

(Manil., Astron., l. 4).

411 Siehe Ricaut, Histoire des trois derniers Sultans, zum Jahr 1663.

412 Hist. du Luthér. Epître dédicatoire.

413 Siehe La Morale pratique des Jésuites, gedruckt in Köln, 1669, S. 50, 51.

414 Siehe Comiers in La nouvelle science des Comètes, gedruckt im Jahr 1665.

415 Xenophon, Cyrop., l. 1; Sencca, De benef., l. 3, c. 6.

416 Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium, quae meminisse debet is, in quem collata sunt, non commemorare, qui contulit (Cicero, De Laelio).

417 Hoc frequentissimum crimen nunquam punitur, ubique improbatur, Neque absolvimus illud, sed cum difficilis esset incertae rei aestimatio, tantum odio damnavimus et inter ea reliquimus, quae ad vindices Deos mittimus (Seneca, ibid.).

418

Vos quibus rector maris atque terrae,

Ius dedit magnum necis atque vitae,

Ponite inflatos tumidosque vultus.

Quidquid a vobis minor extimescit,

Maior hoc vobis Dominus minatur.

Omne sub regno graviere regnum est

(Seneca, In Thyest., act. 3, sc. ult.).

419 Ubi luserunt navigia, ibi sorbentur.

420 Virg., Aeneid. 5.

421 Non nisi tempore extremo ad dimicandum cunctantior factus est, quo saepius vicisset, hoc minus experiendos casus opinam, nihilque se tantum acquisiturum victoria, quantum auferre calamitas posset (Sueton., In Caes., c. 60).

422 Omni acto triumpho depositus triumphus clarior fuit; adeo spreta in tempore gloria, interdum cumula tior redit (Livius, l. 2, decad. 2). Magnum delata potestas, maiorem contemta probat (Claud.).

423 Lettres chois., livre I, lettre 24 à Mr. de Zuilichem.

424 P. Maimbourg, Hist. des Croisad., l. 2,

425 Hist. des Croisad., l. 3.

426 Hist. du Schisme des Grecs, l. 3.

427 Voyage du Levant, I^ervol., p. 270 (holländische Ausgabe).

428 Henricus de Hassia, Sibyllanus, Franc. Picus Mirandulanus apud M. Delrio, disqu. Magie., l. 4, c. 1, quaest. 3, sect. 4.

429 Tantum in uno viro fuit momenti, ut maximi imperii subversi et rursum recepti auctor esset et unde stetisset, eo se victoria transferret, fieretque cum eo mira quaedam fortunae inclinatio (Iustinus, De Alcibiade, l. 5).

430 Florus, l. 2, c. 6.

431 Cum victoria posset, uti, frui maluit (Flor. ib.).

432 L'Abbé de St. Réal.

433 Mémoir. de Rosni, t. I, p. 345.

434 Hist., l. 92.

435 Mézeray, Abrégé chronol., ad ann. 1589.

436 Virgil., Aeneid. 3.